Maraming sanhi ang isinasama ng isang tao. Kung minsa’y dala ng kapaligiran o
impluwensiya ng barkada. Sa ating dula, tuklasin kung bakit naligaw ng landas si Tony. Paano siya
muling nakabalik sa matuwid?)
MGA TAUHAN :
Tony ……………….. Binatang bilanggo
Luis ……………….. Ang kanyang ama
Erman ………………..)
Doming …………….. ) Mga kapwa bilanggo
Bok ………………. )
Padre Abena …………Isang pari ng bilibid
Miss Reyes …………. Isang Nars
Isang Tanod
PANAHON: Kasalukuyan
TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa.
ORAS : Umaga
PROLOGO : Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula …
Moog ng katarungan … Sagisag ng Demokrasya … Salaming pambudhi … Palihan ng puso’t diwa…
Waterloo ng kasamaan… Hamon sa pagbabagong buhay …
May mga maikling gayung dapat hubdan ng mascara at sa sinapupunan nito kailangang
iwasto ay hayu’t talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga
walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito
humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan…
Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung gaano
pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak…
May sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na
kasaysayan…
PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahay ng pagamutan ng Pambansang
Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras ang makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang
gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay magkaagapay si Tony (19 na taon) at si Bok
(29); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si Mang Erman (45) at si Doming (30). May munting
durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan. Hubad
ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang mga bendang nasa kanyang tiyan at kaliwang bisig
. May black eye rin siya. Si Bok ang bilanggong labas-masok sa Bilibid, ay nakakulubong – may
trangkaso siya. Si Mang Erman, na may apat na araw nang naooperahan ng almoranas, ay gising at
waring nag-iisip. Naka-plaster cast naman ang isang paa ni Doming … Paminsan- minsa’y maririnig
ang malakas ng paghilik ni Bok .
Doming: (Bibiling sa higaan, iiangat ang ulo, at tatanungin si Bok) tipaningmayap, lakas
namang mag-ilik ni Bok.
Ernan: (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming.
Doming: Kelan pa kaya lalabas dito ‘yan, a Mang Ernan? Traga malas hang. BABAYING . Ba,
sino ‘yan? …. (Ingunguso si Tony.)
Ernan: Ewan, Hatinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Dugu-dugun siya.
Doming: OXO seguro ‘yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman seguro. (Mamasdang
mabuti si Tony.) Mukhang bata pa.
Ernan: At may hitsura, ang sabihin mo.(Mapapalakas ang hilik ni Bok.)
Doming : Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.)
Bok: (Biglang mag-aalis ng kulubong; pasigaw) Saylens! Magapatulog man kayo!
Yawa….
Ernan: Si Bok naman. Konting lamig, ‘bigan.
Doming: Hisi lang, Tsokaran.
Bok: Tuluyan nang babangon: matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi)
Nagapuyat ako kagab-i. Galaking sugat n’ya.(Titingnan ni Tony.) (Kikilos sa
pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony.)
Doming: Kilala mo siya, Bok?
Bok: (Sabay iling) De-hin. Kung ibig yo gigis-
Doming : Ba, ‘wag!, Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na.
Tony: (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang
nararamdamang sakit) M-ma—gandang umaga senyo…
Ernan: Gayundin sa ‘yo. Este, ano nga’ng - ?
Tony: (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony ho’ng pangalan ko. Tekayo!
Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba?
Ernan : Ako nga.
Tony : Nababasa ko’ng inyong mga akda. Hanga ako senyo!
Ernan: Salamat, Tony.
Bok: (May pagmamalaki) ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok –
alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino. Yeba!… (Mangingiti
ng makahulugan ang lahat.)
Tony: Haharapin si Doming; malumanay) Kayo?
Doming: Doming hang palayaw ko. Walang h-alyas .
Bok : (Kay Tony) OXO? … Sigue – Sigue? … Bahala na? … Pawang iling ang itutugon ni
Tony.) Beri-gud Ginsama ka a ‘ming Batsi Gang, ha?
Tony: Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkada’y –
heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big House.
Ernan : Mukhang makulay ang … Pewede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa ‘min
ang iyong buhay?
Bok : (Bago makapangusap si Tony) Holdi’t,Tony boy! … Ba’t nagalaslas ang imong tiyan,
ber? At… teribol yang blakay mo. Yawa.
Doming: (Mapapansin ang pangagasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba, Tony?
Tony: (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver Boy kagabi. Nang hindi ako
sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t nailagan ko’ng saksak dito (sabay turo sa
kaliwang dibdib), kundi’y … nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang di nailaga’y
yung sakyod ni Pingas … Nagpatay-patayan lang ako kaya … Aruy!
Ernan: Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay. Tila lima ang
patawirin. Ang iba’y nahuli. (Sa sarili) A, kalayaan, sa ngalan mo’y kay rumaming
humahamak sa kamatayan ! Kay Tony ) mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y … ‘tay
kung masakit ‘yan ay saka na.
Tony : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito … (Hihinga muna nang mahaba.) Mula nang
madala ko rito, e nag-iba na’ng takbong … Naisip kong walang ibubungang mabuti
ang kasamaan … Malaki’ng utang na loob ko ke Padre Abena … sa aking pagbabago
… Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran …. Me parusa sa bawat
kasalanan!
Ernan : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony!
Bok: (Ngingiti – ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig nagmamagaling) No
dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun – milyun, ba. Sigi lang, ‘adre. Basta
mi lagay. Basta mi padrino!
Tony : Me relihiyon ka ba, Bok?
Bok: (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta ‘yan. Hm, dami, dami
nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel,
yawa.
Doming : Mabuti pay ‘way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon.
Ernan : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersyal. Paris
ng iba’t ibang ismo, kaya … di dapat pagtalunan.
Tony: Pero, Mang Erman, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung walang pagtatalo, walang
pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong
di nagkakaisa’y pirming nag-aaway.
Ernan : Tama ‘yan. Ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa taong malaki ang puso; hindi sa
mga maliit ang pinagkukunan. Pero … pinahahanga mo ako, Tony! Nag-aaral ka ba ng
batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa.
Tony: Elementarya lamang ho ang natapos ko.
Doming: Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita.
Bok: Ber, ber, mga pare! ‘Yung istorya ni Tony!
Tony: Iimbitahin kita , Bok, isang araw, sa klase naming nila Padre Abena. Marami kang
mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak.
Bok: No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!
Tony: (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) Buweno…Ako’y buhay
sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero
malakas uminom ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit
kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. Sang araw e
nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida . Natural, nag-away
sila … Umalis si Tatay . Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang
elementarya. Balediktoryan ako…
Bok: (Sisingit) Balediktoryan? Siga ka. Yeba!
Tony : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid na babae.
Malubha si Nanay. Naospital siya… Naghahanapbuhay naman ako. Pero, kulang din,
kasi mahal ang lahat … Nakakahiya pero … dahil sa barkada’y natuto akong
mandukot , mang – agaw, magsugal. Naglabas-masok ako sa Welfareville … Inilipat
ako dito pagkatapos … Santaon na lang ang natitira sa senten’ya ko… A, ang tatay ko
ang may sala ng lahat! … Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ting library.
Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa ng –
Ernan : Magaling. Ang pagbabasa’y nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga ni Bacon ay
“Nakalilikha ng tunay na lalaki ang pagbabasa…”
Tony: Mahilig din ho akong magsulat.
Doming : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo?
Tony : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan kaya. Kinamuhian ko
siya nang labis.
Ernan : Huwag naman. Hindi tama ‘yan. Ang ama ay ama kailanman.
Doming : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo?
Tony: Ayoko na siyang makita pa!
Bok: Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani…?
Tony: Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siya’ng dahilan ng
pagkaospital ni Nanay. Ng pagkamatay ng aking kapatid… Ng aking pagkakaganito!
Ernan: Kung sabagay ay madaling sabihing “lumimot at magpatawad.” Subalit may
kahirapan itong isagawa. Gayunmay’y walang hindi napag-aaralan, kung talagang
ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga naghangad ng
aking pagbagsak.
Tony: Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng inyong puso.
Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng iyong tingin. Pambihira kayo.
Ernan: Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian ay ang dipagkakaroon
ng anak?
Tony : Biyudo kayo?
Ernan: Hindi, buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. Mapagmahal.
Mapagkakatiwalaan. Pero ang mag-asawang walang anak (Magbubuntunghininga) …
napaka … hindi ganap ang kanilang kaligayahan.
Doming: Hilang taon na kayo, Mang Herman?
Ernan: K’warenta’y singko na.
Bok: Tsiken pid! Ang akin lolo, sisenta na, gaaanak pa (Maikling tawanan.)
Tony : Ga’no na kayo katagal dito, tabi ? …
Ernan : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yoy kuwestiyon de prinsipyo ang
ipinasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa. – na sabi nga ni Bok ay tsiken pid
lang – ay ligtas na ‘ko sa pagkakabilanggo.
Tony : E bat naman kayo namultahan?
Ernan : Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang kapisanang
pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklat kasaysayang mali-mali
ang mga ulat, mga nobela, komiks at magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang
nilalaman… Nahabla kami. At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa prinsipyo’y
inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay.
Tony : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Kay dami kung ibig sulatin kasi, e.
Ernan : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang batong may mataas
na uri … Ituturing kitang parang tunay na anak … Mapapamahal ka rin sa king mabait
na maybahay… Meron din kaming ilang ari-arian … pag-aaralin ka namin.
Tony: Ke buti n’yo! . . . Me pangako rin si Padre Abena. Pag – aaralin din daw ako. Pero…
nakakahiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan.
Ernan: Ang karunungan, iho, ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y walang katapusan
itong pag-aaral ng buhay ng tao.
Tony: Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan.
Ernan: Ang dunong ay yaman, ikaw, hagdan, kapangyarihan. Walang marunong na
nagkakaanak ng alipin.
Tony: Wala rin kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni Rizal, binaril –
Ernan: Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang pambihirang
katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan … Kailangan natin ang
marunong na lider, Tony. Yaong taong matalino na’y makabayan pa. Hindi gahaman
sa salapi’t karangalan. Hindi mapagsamantala yaong walang colonial mentality.
Bok: Kalunyal mantiliti? Anu ‘yun?
Ernan : Diwang alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang sariling paninindigan.
Wal- (Kagyat na matitigil dahil sa naririnig na takatak ng sapatos.) Bantay!…
(Habang dumaraan ang may edad nang tanod ay walang imik sa magkakasama.)
Bok: (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip seguro magatakas tayo.
Yawa. (Tawanan) Pano ngani? … Mi trangkaso … Lumpo (Titingnan si Doming) …
Almoranas (Susulyapan si Mang Ernan) . . . Galaslas ang tiyan? Ingungususo si Tony.
Tawanan na naman.)
Tony: Maiba ‘ko, Mag Ernan. Ba’t kayo naospital?
Ernan: Hindi naman.
Doming: Sang tanong, Mang Ernan. Nagagawa bang makata?
Ernan: Isinisilang sila, Doming …. Maalala ko nga pala! Di ba’t ikaw Tony ang tumula nang
dumalaw itong minsan ang Presidente?
Tony: Ako nga ho.
Ernan: Ang binigkas mong tula’y –
Tony: Pilipinas, ke gandang tula. Alam kong kayo’ng gumawa niyon.
Ernan: Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong aklat ng mga
piling tula… kabilang na roon ang mga sinulat ko rito.
Doming: Hanong pamagat?
Ernan: Sinag Sa Karimlan.
Tony: Sinag sa Karimlan? Wow, gandang pamagat! Bagay na bagay sa saaa … atin dito!
Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag!
Ernan: Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang makapangyarihan ang
karimlan! Subali… naitataboy ang dilim!
Tony: Sana’y mabasa ko ‘yon!…
Ernan: Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba.
Bok: (Nakahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa) Ber, ber, Doming!
Gin istorya mo naman pare…. (Titingnan at tataguan ng iba si Doming, bilang pagayon
sa pahiwatig ni BOK)
Doming: Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking komisyon. Sang haraw, buat sa hisang
prubins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa ning asawa o,
sabi ko. Sa kusina hako nagdaan. Pero hanong nakita ko? Sus, hang asawa ko’t
matalik na kebigan hay… Uling-uli ko sila . Nagdilim hang aking tingin … Binaril
ko’ng traydor nang tumalon sa bintana… Napatay ko siya. (Mapapasandal sa
dingding pagkatapos).
Tony: At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon?
Doming: Hewan ko nga ba. (Magbububuntunghininga)
Ernan: Nakikiramay kami sa ‘yo, Doming …. Alam mo Tony, ang bilangguan ay hindi
lamang para sa mga nagkakasala . Ito’y para rin sa mga sinamaang palad. Sa mga
kawawa. Sa walang malakas na naa… padrino, sabi nga ni Bok.
Bok: (May pananabik) Ber, ang imong waswas ? Seksi?
Doming: Para sa haki’y siyang pinakamaganda sa ‘ming bayan. Kinuha s’yang mag-hartista.
Marami kong naging karibal sa kanya!
Tony: “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunam na ang paglililo’y nasa kagandahan .” Sino
nga, Mang Erman, ang nagsabi niyon?
Ernan: Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay”
Doming: Hang sama, ng loob ko’y ‘yung pinakamatalik ko pang kebigan hang… (Haharapin si
Tony.) Binata ka pa, Tony, hano? … Ikaw, Bok, binata rin? ‘Wag kayong pakakasal sa
masyadong napakaganda.
Bok: A, p’wee sa akon gano. Todas lahi sila lahat pag ako ginaliko, hm…
Ernan: Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a joy forever.”
Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawasak at patuloy na mawawasak.
Daming pagkakaibigang napuputol. Daming kataksilang nangyayari! …. Kung
totoong nagbibigay ng inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito.
Pumapatay!
Bok: Asan ngayon ang imong misis Dom?
Tony: Magsasama kayo uli? Paglabas mo?
Doming: Indi na. Hisinusumpa ko!
Bok: Ilan ang imong anak? Sino gid gaalaga?
Doming: Wala. “Yung panganay namin ay namatay sa eltor.
Ernan: Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang harapin. Lalo na ngayong namamayani
ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan. pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang
maraming Diogenes! (Dahil a hindi lubos na maunawaan ni Bok ang marami sa
kanyang naririnig, mahihiga na siya’t magbabalot ng kumot.)
Tony: Pa’nu hu makikilala ang tapat na kebigan?
Ernan: Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa mga oras ng
kagipitan. Ng pangangailangan. Nang pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat
na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay. Magpakasakit.
Tony: Paris ni Damon at Pityas, ano ho ? … Ba’t nga kaya napakaraming mapagkunwari?
Ke raming marumi na naglilinis-linisan . At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil
me inaasahang tubo o gatimpala. May –
Ernan: “ – nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay pulpol.”
Tony: Me kunwari’y nagkakawanggawa, pero saan ba’y ibig lang maperyodiko ang kanilang
retrato o pangalan.
Ernan: Kaya nga kaibigan natin ang moral regeneration o pagbabagong - buhay.
Doming: Napapansin kong alos pare-ong pare-o hang takbo ng hisip mo, Tony , ke Mang
Ernan.
Tony: P’wera bola, Doming! Malayong – (Mauuntol ang sasabihin dahil sa paglitaw ni
Padre Abena ) Aba si Padre Abena ! Magandang umaga po Padre.
P. Abena: Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni Padre Abena. Isa
siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapatnapu na siya, Maamo ang kanyang mukha at
malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin habang lumalapit ) Tony, totoo
bang? … may sugat ka sa tiyan ! .. sa braso! May blak-ay ka!
Bok: (Maliksing babangon) kondi magapatay-patayan ‘yan, Padre tay-pa na .
Tony: Totoo po’ng sabi ni Bok, Padre. Ganon nga ‘ng ginawa ko kaya lang iniwan ng mga
tigasin.
P. Abena: Laking pagsisi ngayon ng mga nabigong mapupusok.
Tony: Sadyang walang unang sisi, Padre, E-e-e- … pa’no po ngayon , Padre maaabsen ako
sa ‘ting klase?
P. Abena: Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang pinakamarunong sa lahat, a…
Natutuwa ako’t hindi ka naganyak sumama kagabi.
Tony: Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin! Gayundin ang ke
Direktor.
P. Abena: Salamat, anak. Huwag kang makalimot sa Diyos Ang tumatawag ay dinirinig. Ang
napakupkop ay tinatangkilik.
Tony: Padre, ke buti-buti n’yo ! … Siyanga pala, si Mang Ernan’y ibig ding … Wala raw
silang anak.
Ernan: (Maagap) Totoo, padre, ang sinabi ni Tony. Gayunma’y kung may usapan na kayo’y
… Padre, kami ng maybahay ko’y labing limang taong umasa, nagnobena,
namintakasi upang mag-kaanak, subalit …. Aywan ko ba kung bakit agad akong
nagkaamor kay Tony.
P. Abena: Talagang isa sa marami ang batang iyan . Masunurin siya. Matulungin.
Mapagkakatiwalaan at matalino. Balak ko sanang pagpariin siya dangat ibang kurso
ang kanyang ibig. Natutuwa ako’t kayo’y –
Tony: Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang ama-amahan?
P. Abena: Bakit hindi ? Mabuti nga’ng gayon at maraming titingin sa ‘yo. Pagdating naman ng
araw ay… kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari.
Tony: (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre Sinabi ko na seyong wala ‘na akong
Tatay!
P. Abena: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin.
May lambong ka pa ng karimlang … A, di na nga bale. Maiba ako, malalim bang
naging sugat mo, Tony?
Tony: Sabi ng doctor e di naman daw napinsala ang aking bituka.
P. Abena : Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagagalaw at nang hindi
dumugo. (Sa bahaging ito’y aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat
sa ibang panig ng ospital . Matatahimik ang lahat at makikinig sa na) “Tubig! Tubigg!
Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiggg!
P. Abena: Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na ‘yon.
(Susundan ito ng alis .)
Lahat: Adyos, Padre.
Tony: ( Sa sarili) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring tulad niya …
Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral … kung sakali…
Ernan: Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng alagad ng
pananampalataya … Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng kanyang gawain ay
hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako … Tuturuan kita ng
pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati. Pag – aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan
naming mag-asawa ang tagapagmana.
Tony: Paumanhin ho, Mang Ernan… Bukod sa makata, ano ho ba’n –
Ernan: A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila. Kaanib sa
ilang samahang pangwika, pangbayan, pangkultura … May malaki akong aklatan –
magugusthan mo …. Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo
kayo. Teka, ayan na’ng ating butihing angel! ((Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa
pumapasok na nars. Magbibigay galang ang lahat. Ilalapag ng simpatika’t
batangbatang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang
temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi iintindihin ang may paghanga’t
pagnanasang tinging iniuukol sa kanya – lalo na si Bok. Alam niyang sa kaharian ng
mga lalaki, ang pangit mang babae ay nagiging pulot gata. Aalis siya pagkabigay ng
kaukulang gamot sa mga may karamdaman)
Bok: (pagkatalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Miss Reyes! Kung magaibig lang
siya ngani sa akon, pero … ginsama ang akon record. Yawa.
Tony: Bok, si San Agustin , bago naging santo ay naging isang pusakal munang
magnanakaw … Tandaan mo’to, Bok. Higit na marangal ang masamang bumuti
kaysa mabuting Sumama.
Bok: Galalim man ang imonmg Tagalog!
Ernan: Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok (Tawanan)
Bok: (Matatangay na rin ng biruan) Tama ka Mang Ernan. San Bok (pagdadaupin ang mga
palad sa tapat ng dibdib, titingala ng bahagya at pipikit ) … santo santo gid ng mga
holdaper! .. Nakakahiya, yawa. (Tawanan na naman)
Ernan: P’wera biro, napansin kong may ibig sabihin ang tinginan ni Tony at Miss Reyes.
Lalaban ako ng pustahan na … (Haharapin si Tony.) Magtapat ka Tony, may
pagkakaunawan na kayo ni Miss Reyes, ano? (Ngingiti lamang ng makahulugan si
Tony at ang palihim na pag-sang-ayon sa pamamagitan ng pagtaas ng kilay ay
mapapansin din nina Bok at Doming.)
Bok: Jackpot ka, Tony boy! Tsk, tsk, talaga man materyales pwerte si Miss Reyes. Inggit
ako sa imo.
Doming: Listo ! Ayan na naman hang-tay-ban! Darating ng dati ring tanod.)
Tanod: (Sa may pintuan) Antonio Cruzada!
Tony: (Itataas ang kanang kamay) Sir!
Tanod: Miron kang bisita, adding.
Tony: Bisita? Asan Sir? Sino ho siya? Kilala ba n’yo sir?
Tanod: Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro sing, idad sa kanya.
Doming: Kuwarentay singko.
Tony: Papunta na ba rito, sir?
Tanod: Wen adding. (Aalis. Lalabas sa pintuang pinapasukan.)
Tony: (Kunut-noo) Sino kaya ‘yon? … Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng dalawang
taon.
Ernan: Baka … Tatay mo na ‘yun, Tony)
Doming: Baka naman hisang kamaghanak.
Bok: (Mapapabangon na naman) G’wapo bang imong derpa? Paris mo Tony?
Tony: (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunaaan ang tanong ni Bok; sa sarili) Pa’no niya
malalamang narito ako? …. Anim na taon!… City Jail … Welfareville … Muntinlupa
… Imposible! Hindi. Hindi maaaring siya! (Halos pasalubong) Huwag Mo pong itulot,
Diyos ko!
Ernan: Sino man’yon ay may kapit siya. Kung di’y di siya makatutuloy dito … Ayun! Siya na
Siguro ‘yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang
dating tanod. May kataasan si Mang Luis, nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa
sa kanyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Isang
manhid na barong tagalog ang kanyang suot. Sunog ang kanyang balat, gayunmay
halata rin ang kanyang kagandahang lalaki. Mag-aapatnapu pa lamang siya subalit
mukha nang lilimampuin. Pagagalain niya ang kanyang sabik na paningin.
Pagkunwa’t ituturo naman ng tanod para sa kanya ang pinaghahanap na hindi kaagad
mamumukhaan. Pagtatama ng kanilang tingin ang anaki nakatanaw ng multo si Tony.
Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.)
Luis: (Madamdamin) Tony, anak ko! …
(Walang imik na pagyayapos ang tila natatandaang si Tony. Magpapalipat-lipat ang
kamay ng naluluha sa galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak. Pagkaraan ng
ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawala si Tony. Kahit
nakararamdam ng kirot at tatayo siya’t uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat
sa tiyan. Tiim ang kanyang mga bagang, may apoy sa mata at iaalon ang kanyang
dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang mga sugat at “black-eye” niya.)
Luis : Anak ko, napano ka?
(Hindi rin tutugon si Tony. Patuloy ang pananalim ng kanyang sulyap, ang
panginginig ng kanyang ugat sa kalamnan ng kanyang panga, ang paninikip ng
kanyang dibdib. Samantala’y walang kibuan ang lahat, bagaman mataman silang
nagmamasid at nakikiramdam)
Luis: Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita? … pagkaraan ng
may anim na taon? (Buhat sa kinatatayuan ay hindi rin iimik o titinag si Tony. Untiunti
siyang lalapitan ng ama.)
Tony : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag!
Luis: (Matigigil!) Anak, di mo ba … Ako ang Tatay mo…
Tony: (Palibak) Tatay? … Hm, ang nakilala kong ama’y anim na taon nang p-p patay !
Tony: Sayang lang ang inyong pagod!
Luis : Lalapit pa ng isang hakbang; titigil) anak, patawarin mo ‘ko…
Tony: Inuulit ko: wala na akong,, ama! …. (Lilingon sa gawi ng bintana) Mula nang iwan
n’yo kami dahil sa ‘sang –
Tony: (Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa kerida’y sapin-saping
hirap ang aming dinanas …lalo na’ng aking Nanay … Pati pag-aaral ko’y natigil …
Ano’ng gagawin ko? Me sakit si Nanay … Me sakit si Baby … Nagkasangla-sangla
kami … At nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa ‘min … ‘Sang araw e
napilitan akong … Nang –agaw ako ng bag. Nahuli ako. Nagmakaawa ako at
pinatawad naman. Subalit …. nang dumating ako sa - amin ay … (mababasag ang
tinig) patay nang kapatid ko! Sa tulong –
Luis: Nahihilam na sa luha) Tony, husto na ! … U-utang na loob … A-a alam ko na’ng
lahat! …
Tony: (Hndi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga kapitbahay e nailibing din
si Baby… Naospital si Nanay … Walang ibig kumupkop sa ‘kin … Baka raw me T.
B. rin ako … Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang … Natuto ako ng iba’t
ibang paraan ng pagnanakaw … Natikman kong matulog nang walang unan …
magtago sa ilalim ng tulay …
Bok: (Mabilis na papatlang) Tsiken pid ‘yan, Tony!
Tony: (Wawalaing – bahala si Bok) Subalit me wakas ang lahat … Mula sa city jail e nalipat
ako sa Welfareville. Naglabas-masok ako ro’n … Nang magdisiotso ako’y heto …
Magdadalawang taon na ‘ko rito … (Hihinga ng mahaba at malalim . Tutop pa rin ng
kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang
korderong ama. Makapangyarihan.) Kayo na dapat kong tawaging ama ay tinatanong
ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming mag-iina kung kayo’y tumupad senyong
tungkulin?…
Luis: H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan … K-k kelanman !
Tony: Pangako, hm … Daling sabihin, daling sirain…
Luis Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo habambuhay …
Tony: (Patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong magandang kerida?
Luis: (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil! – nang hindi ko nang hindi ko
na masunod ang kanyang kapritso … Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang
nalabuan kong isip. Ngayo’y –
Tony: Huli na ang lahat!
Luis: Ang sakit mong magsalita, anak…alam mo bang limang buwan kitang pinaghahanap?
… At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong … Nangako si Senador Bigat
na mabibigyan ka ng parole.
Tony: (Dahil sa ibang iniisip ay hindi maunawaan ang huling sinabi ng ama) Ewan ko kung
si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang
kasawian! Aru-aruuuyyy!
Luis: Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita na kami. Magaling na siya.
Tony: Magliliwanag ang mukha) Buhay! Salamat sa Diyos!
Luis: (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony) Pinatawad na n’ya ako. At
nagkasundo nga kaming hanapin kita. Anak, magsama-sama tayong muli!
Tony: Mahal ko si Nanay, ngunit kayo… Ibig ko pang mamatay kesa sumama sa senyo!
Luis: Mawawala ang pagtitimpi at paghaharian ng damdaming –ama. Isang matinding
sampal ang ibibigay kay Tony). Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y
nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang
Ernan na huwag manghimasok. Sa sandaling ito’y nakatalikod naman at nasa may
labas ang tanod. Mapagwawaring ang nagawang kabiglaan, mabilis na lalapitan ang
anak. Iigtad naman si Tony.) Patawarin mo ‘ko, anak!
Tony: (Matapos pahirin ang likod ng palad and dumudugong bibig) Lalo lamang ninyong
pinalalayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod.) (Tigib-pagsisisi at panunumbat sa
sarili, walang malamang gawin o sabihin si Mang Luis. Naroong pisilin ang mga
kamao; naroong muling tangkaing lapitan ang nagmamalaking anak; tanawin sina
Mang Ernan na parang nagpapahabag at nagpapatulong. Wala namang imikan ang
nangamamasid. Pagkuwa’y walang kibong lalabas. Titigil sa may pintuan. Titigil sa
may pintuan upang linguni’t pag-ukulan ng may pagmamahal sa titig si Tony.
Wala namang kamalayan ang nagugulumihanan ding si Tony sa mga ikinikilos ng
kanyang ama.
Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa
ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntunghininga na lamang at tiim-bagang na
aalis. Magkakatitigan sina Mang Ernan, Bok at Doming.
Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang nauupo sa gilid ng kanyang teheras Si
Tony. Kagat niya nang mariin ang kanyang labi.)
Ernan: (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng iba’t ibang uri ng
pag-subok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na
pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay
pinagtatampuhan ng tagumpay.
Tony: Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y –
Ernan: Nauunawan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Miino ang dugong nagmumula sa
sugat sa tiyan.) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Pakitawag mo nga ang doctor…
(Kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maaampat ‘yan.
Tony: (Habang nahihiga) Walang anuman ito Mang Ernan.
Bok: (Nakaupo pa rin subalit nakabalabal na ng kumot) Hm… tsiken pid ‘yan.
Doming: Sabagay, hakuman ‘yang nasa lugar ni Toni’y – hewan ko nga ba …
Bok: Bilib gid ako sa imo… Gas-mati ka. Y-y-yeba! ….
Ernan: (Habang bumabalik sa kanyang teheras; sa sarili) A, kung masusunod lamang ng mga
tao ang Panalangin ni San Francsico ng Asisi, sana’Y –
Tony: Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan)
Pagkaganda –ganda nga ng “Panalangin ni San Francisco” … Bathala, gawin Ninyo
akong … kasangkapan … Kung saan may galit –
Ernan: (Maagap) Bayaang nakapaghasik ako ng pag-ibig. Ang isang maganda pang bahagi’y
‘yung … “Nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap … nasa pagpapatawad ang ating
kapatawaran … “
Tony: (Mabilis) Mang Ernan… Madali ngang sabihing “Lumimot at magpatawad, “ ano ho?
Pero, ar – ruyyy … (Mapipikit at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.)
Ernan: (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punung-puno yaon ng dugo) Tony!
(Kagyat na nalalapitan ang binata at pagyayamanin.) Doming! Bok! Pakitawag n’yung
doktor! O nars! Madali kayo! …
Bok: Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals –wals ‘yan!
Doming: (Patikud–tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na) Nars! … Nars!… Narrsss!…
(Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni Doming. Agarang
lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony. Samantalang nangagamutan sila
ay siya namang paglitaw sa may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis.
Walang imik silang magmamasid.)
Nars: Sariwa pa’ng sugat mo, kaya huwag ka munang magsalita nang malakas. At huwag
kang magpapagalaw ha, Tony?
Tony: Paglabas ko rito’y pupunta ‘ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss Reyes pala!
Nars: Sabi na’t puwera muna ang salita. Pag sinuway mo ‘koy … Sige ka, hm…
Tony: Okey. (Pipikit dapwat muling didilat. Masusulyapan si P. Abena. Magpapalitan sila ng
ngiti.)
Nars: O, hayan , tapos na. Be good, ha, Tony? Promise? Tatango ang binata; hahanda siya
sa pag-alis.)
Tony: Maraming salamat, L-Ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman ! Alam mo na
iyan … matagal na. ( Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito
ng papalapit na pari.)
P. Abena: Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes …. Mabait at masipag ang batang ‘yan. Paris
mo…
Tony: Siya nga po ang babaing handa kong …
Bok: (Makahulugan ang ngiti) tingin ko’y ayos na Silang dal’wa, Padre.
P. Abena : Hindi masama Pabor ako. Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang tinig) Anak, ang tatay
mo’y … nagkita kami. nakiusap siyang -
Tony: Malilimutan ang lahat; mapapabagong bigla’t puputulin ang pagsasalita ng kausap)
Padre! … Na naman? (Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan na lang siyang
mapapailing; subalit maagap namang maaalayan si Tony.
Si Mang Luis naman, naroon pa rin sa may pintuan, ay mapapabuntung-hininga’t
mapapakagat labi sa namamalas na katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang
paglapit.
Si Miss Reyes naman naman na hindi pa tuluyang nakakalayo ay magaganyak na
manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at
masuyong pagsasabihan.)
Nars: Tony, di ba’t sabi ko sa’yo’y huwag ka munang gagalaw pagkat makasasama sa ’yo?
Tony : Patawarin mo ‘ko, Ly – est, Miss Reyes.
Nars: (Tatanguan si Tony) Patatawarin kita pero sa uli-uli’y.. Sige, higa na. (Susunod na
sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang mag-ama. Matagal silang
magkakatinginan.
P. Abena: (Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes, nakapagpapatawad….
(Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap na katahimikan . Walang kaurapkurap,
at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring
dula sa silid na yaon. Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa
kanyang pisngi.
Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayo’y
nakayupyop sa bisig ni Padre Abena.
Magaling sa sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y
unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama.
Ngayo’y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring ngiting
dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-mata’y mayayapos siya
ng kanyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap.
Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat . Maging ang may bakal na pusong si
Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatungo ng marahan. Pagdaraupin naman ni Padre
Abena ang mag ama, titingala ng bahagya at pangiting bubulong.)
